ძველქართული ხალხური მედიცინა და ბიოეთიკის ტრადიციები

სტატიის ავტორი: ისტ. მეცნ. დოქტორი, ნინო მინდაძე

ხალხური სამედიცინო კულტურა ბიოეთიკის ხალხურ ტრადიციებსაც მოიცავს. ბიოეთიკური ქცევის ნორმები, რომლებიც ადამიანთა სიცოცხლის, მათი ფიზიკური და სულიერი სიჯანსაღის დაცვის, ერთმანეთზე ზრუნვის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად, საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბებული ტრადიციებისა თუ წესების სახით, ყოველთვის იყო ცხოვრების ერთ-ერთი მარეგულირებელი ფაქტორი. ბიოეთიკის კვლევის სფეროში საზოგადოებისა და ავადმყოფის, მკურნალისა და პაციენტის ურთიერთდამოკიდებულება, პალეატიური მზრუნველობის საკითხების შესწავლაც შედის. ეს უკანასკნელი მძიმე, უკურნებელი სენით შეპყრობილი ავადმყოფის მდგომარეობის შემსუბუქებას, მისთვის ტკივილისა და პათოლოგიური სიმპტომების მოხსნას, მისი და მისი ოჯახის დახმარებას ისახავს მიზნად.

საინტერესია, როგორი იყო პაციენტსა და მკურნალს შორის დამოკიდებულება. მაგალითად, ხევსურების შეხედულებით, დასტაქარი თავისი საქმის კარგი მცოდნე, გამოცდილი, მაღალი პასუხისმგებლობის მქონე, ჭკვიანი, ასაკოვანი, მშვიდი ხასიათის, სათნო ბუნების ადამიანი უნდა ყოფილიყო. ხალხური გადმოცემით, ახალგაზრდა აქიმს (დასტაქარს) სალოცავი არ სწყალობდა. როდესაც დასტაქრობის მსურველი თავის სპეციალობას კარგად ისწავლიდა და ხანიც მოემატებოდა, მხოლოდ მაშინ მისცემდა სალოცავი მას მკურნალობის უფლებას და ხელსაც შეუწყობდა.

ხევსურებს კარგად ესმოდათ – დასტაქრის ხასიათს, მის გამოცდილებას საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. ამიტომ ახალგაზრდა აქიმს ასაკოვანს ამჯობინებდნენ და სალოცავის მფარველობასაც მას მიაწერდნენ. ექიმის ხასიათს, მის ბუნებას საქართველოში ძველთაგანვე დიდი ყურადღება ექცეოდა. XIII საუკუნის სამედიცინო ხელნაწერში ვკითხულობთ: „აქიმი ხვაშიადისა (საიდუმლოს, ნ.მ.) შემნახავი, მოყვარული და ერთგული ხამს (უნდა, ნ.მ.), და თუ ესეთი არ იყოს, თავისა მტერი იქნების და სახლად არ შეიშუების. აქიმი წყნარი და მეცნიერი, მორწმუნე და ხელსვიანი ხამს; და იქნების, რომელ მეცნიერიცა იყოს, მაგრამ ხელმძიმე და საძულელი, და არვის უყუარდეს. თუ მეცნიერებაი სრულიად იცოდეს და ხელსუბუქი და საყვარელი აქიმი, ღმრთისა ბრძანებაი, რასაცა მისცემს ავადმყოფსა, სნეულსა შეერგების მისისა ხელისაგან, და თუ ხელმძიმე იყოს, რაზომცა მეცნიერი იყოს, ეგრეცა გვანად ერგების მისისა ხელისაგან ღმრთისა ბრძანებითა”.

მკურნალობის პროცესში საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა დასტაქრის დამოკიდებულებას პაციენტისადმი. ტრავმების მკურნალობა, ზოგ შემთხვევაში, ოპერაციულ ჩარევასაც მოითხოვდა, რომლის დროსაც ტკივილი ძლიერდებოდა, ამ შემთხგევაში დასტაქარი ცდილობდა ავადმყოფის მდგომარეობის შემსუბუქებას, ტკივილის ოდნავ მაინც გაყუჩებას, რისთვისაც სხვადასხვა საშუალებას, ხშირად სიტყვიერ ზემოქმედებას მიმართავდა. ხევსური აქიმი ძირითადად თავის თანასოფლელებს, თანამეთემეთ მკურნალობდა, რომელთა ბუნებასა და ხასიათს ის კარგად იცნობდა და მკურნალობის დროსაც ითვალისწინებდა, აქედან გამომდინარე, მისი მიდგომა პაციენტისადმი სხვადასხვაგვარი იყო – ზოგს დაუყვავებდა, ზოგს დატუქსავდა, ზოგს გაამხნევებდა, ვაჟკაცურ სულისკვეთებას გაუღვივებდა.

საერთოდ, ავადმყოფისადმი დამოკიდებულება საქართველოში განსაკუთრებული იყო. XI ს-ის ერთი ქართული სამედიცინო ხელნაწერის მიხედვით, სნეულს სათუთი მოპყრობა სჭირდებოდა: „თუ სნეულსა ასეთი რამე უთხრან, რომე ეწყინოს და გულზედა შეანაწყენოს ანუ შეაშინოს, ანუ ასეთი კაცი შეიყუანოს, ან შევიდეს სნეულსა ზედა, რომე სნეულსა ეწყინოს და ძულდეს, იმისთანა მიზეზიცა სენსა ახლად დააბრუნვებს და გარევე შეაქცევს. და ამა მიზეზითა მრავალი კაცი მოკუდების“.

ყურადღება ექცეოდა ავადმყოფისთვის, მეტადრე ფსიქიკურად დაავადებულისთვის, სასიამოვნო გარემოს შექმნასა და მასთან ახლობელი, საყვარელი ადამიანების ყოფნას. „ამა სენსა (მალახულიას სენი, მელანქოლია, ნ.მ.) გულმხიარულობა მწოვედ კარგად უზამს, და ნავღელი და გულს შემოყრა ყოველს ავად მყოფსა, და ავად ყოფასა მწოედ აწყენს. და კაის საკრავისა და კაის ხმის გაგონებასა, და ლამაზის ადამის ტომის, და ლამაზის პირუტყუისა ნახვა, ლამაზის ალაგის ნახვა, და ყოვლის წამლისაგან, მეტადრე თავისა საყუარლის ნახვა და ჭურეტა, ყოვლის სენისა და ჭირისა წამალი და აქიმი არის. და არა წამალი ამისთანა არცკი არის, რომე სნეულმან და შეჭირვებულმან კაცმან, თავისი საყუარელი ნახოს, და მისი ხმა ესმოდეს“ – ვკითხულდობთ „იადიგარ დაუდში“.

ფსიქოემოციური თერაპიის მეთოდები გათვალისწინებული იყო ბატონებით დაავადებულის, მძიმე და სასიკვდილოდ განწირული ავადმყოფის მოვლის ხალხურ ტრადიციებში. მძიმე ავადმყოფის მოვლა ტრადიციულად ოჯახს ეკისრებოდა, ოჯახი ყოველ ღონეს ხმარობდა ავადმყოფის გადასარჩენად, მისი მდგომარეობის შესამსუბუქებლად, ავადმყოფს მოვლასა და მკურნალობას არ აკლებდნენ, სალოცავებს მის გადარჩენას შესთხოვდნენ. თუკი იმედი გადაეწურებოდათ, მიჰყავდათ მღვდელი, რომელიც აღსარებას იღებდა (თუ ავადმყოფს შეეძლო) და ზიარების რიტუალს ატარებდა. იმავდროულად, მძიმე ავადმყოფის ოჯახს ყოველთვის ეხმარებოდნენ მეზობლები და ახლობლები.

თედო სახოკიას ცნობით, სამეგრელოში „მეზობელს, განსაკუთრებით დედათა სქესისას, თავის მოვალეობად მიაჩნია თუ რამდენჯერმე არა, ერთხელ მაინც ინახულოს ავადმყოფი, მაგრამ არ ეგების ავადმყოფთან ხელცარიელი მოსვლა. ზოგს მოაქვს პური, ზოგს ხილი და სხვა რამ სასუსნი. ყოველი მნახველი… მოსაკითხს (მოტანილ საწუქარს) ავადმყოფის წინ დასდებს, სახეზე სიმხიარულეს დაიმჩნევს და ავადმყოფს მალე მორჩენას უსურვებს… მნახველი ავადმყოფის ამბავს რომ იკითხავს, მერე რაც უნდა გაჭირებული იყოს ავადმყოფი, არ შეუძლია დაღონებულის სახით გაჩერდეს, განსაკუთრებით აკრძალულია და დანაშაულადაც კი ითვლება ავადმყოფთან გულხელის დაკრეფა, ამიტომ რომ ასეთი პოზა გამოხატავს მეგრელის მძიმე მწუხარებასა და დარდ-ნაღვლისა და იდეათა ასოციაციით – თვით სიკვდილსაც…

ღამ-ღამობით იმ სახლში, საცა ავადმყოფი წევს, ღამეს უთევენ… ამრიგად, ავადმყოფის დაღლილ პატრონთ მოსვენების საშუალებას აძლევენ, ფხიზლობენ, თვითონ უგდებენ ყურს ავადმყოფს და თითქო სიკვდილს ხელს უშლიან სახლში შემოვიდეს, განსაკუთრებით ლამე. თამაშობას მიემატება რაიმე გასართობი ამბვის მოყოლ , მხოლოდ ცდილობენ ლაპარაკის თემა სიკვდილი არ იყოს ამიტომ გაურბიან სიტყვა „სიკვდილის“ ხსენებას. არამც თუ ავადმყოფის წინ, არამედ მთელ სახლში, სადაც ავადმყოფი წევს… როდესაც ავდმყოფის გადარჩენის იმედი გადაუწყდებათ სიკვდილის წინ იხმობენ მღვდელს საზიარებლად“.

როგორც აპოლონ წულაძე გვაუწყებს, გურიაში „ასეთი ჩვეულების მიზანი იყო: ერთი მხრივ, ავადმყოფის გართობა და, მეორე მხრივ, ავადმყოფის მომვლელთა ღამღამობით დასვენება. ღამის მთევარნი ავადმყოფის ოჯახში თავს იყრიდნენ ნავახშმობებს და დილამდე ართობდნენ მას სხვადასხვა სასაცილო თამაშებით, შაირებით, ჩონგურზე დაკვრით და სხვა. ავადმყოფს აძინებდნენ, საზოგადოდ, ჩონგურითა და ღიღინით. ხოლო თუ მას ძილი მაინც არ ეკარებოდა, იმ შემთხვევაში (ცდილობდნენ მოხერხებული ოხუნჯობით გაეცინებინათ ავადმყოფი და მით შეემსუბუქებინათ მისთვის ტკივილების გადატანა – დროებით მაინც. გათენებისას ღამის მთევარნი მიდიოდნენ თავთავიანთ სახლებში“.

გარდა ფიზიკური და მატერიალური დახმარებისა, ავადმყოფის ოჯახი და მისი გარემომცველი საზოგადოება ყოველთვის ცდილობდა სნეულის სულიერ გამაგრებასა და მისთვის ღვთიური შემწეობის მოპოვებას, რაც გამოიხატებოდა კოლექტიური ვედრების რიტუალებით. ხევსურეთში, როდესაც ავადმყოფის, მძიმედ დაჭრილის მკურნალობა უშედეგო იყო, სალოცავებს მიმართავდნენ. ატარებდნენ ზღვნობის – მსხვერპლშეწირვის რიტუალს. თუ ავადმყოფს უკეთესობა არ დაეტყობოდა, ამ რიტუალს რამდენჯერმე გაიმეორებდნენ. „ავადმყოფის უკანასკნელ წუთებამდე პატრონები ჯვარში ზღვნობას არ იშლიდნენ“.

ამ კუთხეშიც მძიმე ავადმყოფის ოჯახს მეზობლები და ახლობლები ეხმარებოდნენ. მოჰქონდათ მოსაკითხი საჭმელი, ავადმყოფს ღამეებსაც უთევდნენ, რისთვისაც ოჯახი საგანგებოდ ემზადებოდა. მოიწვევდნენ ჯვარიონთ – სალოცავის მსახურთ. ისინი სალოცავის დროშას მოაბრძანებდნენ. ავადმყოფის ოჯახში ტარდებოდა მსხვერპლშეწირვის რიტუალი – იკვლებოდა საკლავი, დალოცავდნენ თავად ავადმყოფს და მის ოჯახსაც.

მძიმე ავადმყოფის გადასარჩენად სალოცავში სამხვეწროს – ვედრების რიტუალსაც ატარდებდნენ. შეიკრიბებოდა სოფლის მეხვეწური, სალოცავის კარზე მივიდოდა, საერთო საკლავს – სამეშვლოს შესწირავდა და მას შველას, ავადმყოფის გადარჩენას შესთხოვდა. ამ რიტუალში მონაწილეობდა მთელი სოფელი – მამაკაცებიც და ქალებიც. განსაკუთრებით ფასობდა ახალგაზრდის სიცოცხლე და სამხვეწროს რიტუალიც ყველაზე ხშირად მისი სიცოცხლის გადასარჩენად ტარდებოდა.

მსგავსი რიტუალები: ყერიაშ, სოფლის ამინი, ლუხორი და სხვანი სვანეთშიც დასტურდება. ბ. ნიჟარაძის ცნობით: „თუ ოჯახში მძიმედ ავად გახდა ვინმე, მაშინ ეს ოჯახი მოუყრის თავს სოფელს, გამოიყვანს ერთს-ორს და მეტსაც ხარს, მიიყვანს ადგილობრივის ეკლესიის კარზე, სადაც სოფელი თავმოყრილია, ავადმყოფის პატრონი ხალხს სთხოვს შეეხვეწოს ავადმყოფის მორჩენას ეკლესიას, რომელსაც ოჯახი ჰპირდება შესაწირავად შემოდგომას დასაკლავად მოყვანილ ხარებს. ხალხი დაიჩოქებს ეკლესიის წინ და ითხოვს ავადმყოფის მორჩენას. შემოდგომაზე ამ ხარებს დაჰკლავს ოჯახი და დაჰპატიჟებს იმ სოფლელებს, რომელთაც ეკლესიას სთხოვეს ავადმყოფის მორჩენა და სხვა მის ნათესავებსაც. ამ რიტუალს „ყერიაშ“ ეწოდებოდა და ტარდებოდა იმ შემთხვევაშიც, თუ ავადმყოფი გარდაიცვლებოდა“.

ავადმყოფის გადასარჩენად მთიან რაჭაში ჩატარებულ კოლექტივრი ვედრების რიტუალს ჯვარობა ეწოდებოდა. ს. მაკალათია წერს: „მიქელ-გაბრიელის ეკლესიის ნანგრევებზე გლოლელები ჯვარობას იხდიან. აქ წესად აქვთ, თუ ოჯახში ვინმე მძიმე ავად გახდება, მას უღელ ხარს შემოავლებენ და ამ ხარებს მიქელ-გაბრიელის ეკლესიის ნანგრევებზე აიყვანენ. ავადმყოფის პატრონს თითქმის მთელი სოფელი აყვება და აქ ყველანი მუხლმოყრით ევედრებიან მიქელ-გაბრიელს ავადმყოფის განკურნებას, რასაც აქ „ჯვარობას“ უწოდებენ. თუ ჯვარობის შემდეგ ავადმყოფი განიკურნა, ერთ ხარს მადლობის ნიშნად დაკლავენ და ხორცს სოფელს გაუნაწილებენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ხარს ამუშავებენ“.

კოლექტიური ვედრების რიტუალის ერთ-ერთ ფორმად დიდებაზე ჩამოვლაც უნდა მივიჩნიოთ. იგი განსაკუთრებით ფართოდ იყო გავრცელებული ქართლსა და კახეთში. ავადმყოფის პატრონი, უმეტესად დედა, თეთრი სამოსით შეიმოსებოდა, რაც, როგორც ჩანს, ხატის მონობის სიმბოლური ასახვა იყო, და დაუვლიდა თავისი სოფლის, ზოგჯერ მიმდებარე სოფლების მოსახლეობას – ხშირად 7 ან 9 კომლს, უფრო იშვიათად – ამდენსაგე სოფელს, რაც ხაზს უსვამდა რიტუალის საკრალურობას. შეაგროვებდა შესაწირს – პროდუქტს ან ფულს. პროდუქტს, შეგროვებული ფულით ნაყიდ სამსხვერპლო საკლავს სალოცავს შესწირავდა და ავადმყოფის გადარჩენას ევედრებოდა.

ამგვარად, მძიმე ავადმყოფი, გარკვეული გამონაკლისის გარდა, იზოლირებული არ იყო, ოჯახთან ერთად მასზე ზრუნავდა და მისი გადარჩენისთვის იბრძოდა გარემომცველი საზოგადოება: ახლობლები, მეზობლები, ზოგჯერ მთელი სოფელი. ავადმყოფი მარტო არ რჩებოდა. მას არ ეძლეოდა საშუალება მოსალოდნელ სიკვდილზე ფიქრისა. იგი ყოველთვის გრძნობდა არა მარტო ოჯახის, არამედ ახლობლების, მისი გარემომცველი საზოგადოების თანადგომასა და თანაგრძნობას, რაც უნერგავდა რწმენას, რომ იგი ამ საზოგადოების ღირსეულ წევრს, ღირებულ პიროვნებას წარმოადგენდა; ყოველივე ეს კი სასიკვდილოდ განწირულს სულიერად ამაგრებდა და სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებში გარკვეულ სიმშვიდეს ანიჭებდა.

ორიოდე სიტყვა უნდა ითქვას ხალხური ზნეობრივი ნორმების შესახებ, რომლებიც საზოგადოების ავადმყოფთან დამოკიდებულებასაც ითვალისწინებდა. ჩვენში ზნეობის ხალხური სისტემა საუკუნეების მანძილზე ქრისტიანული მორალის საფუძველზე ყალიბდებოდა. როგორც თინა ოჩიაური აღნიშნავს: „ქრისტიანული მცნება ცოდვამადლის შესახებ ხალხის ზნეობისა და ტრადიციის, მისი მსოფლმხედველობის პრიზმაშია გადატეხილი და ყოველდღიური ცხოვრების ავკარგის დონემდეა დაყვანილი“.

უწინ საქართველოს ყოველ კუთხეში გაიგონებდით: „მახინჯი, ავადმყოფი ადამიანი ისედაც დაჩაგრულია და შენ აღარ უნდა დაჩაგრო“. ასეთივე დამოკიდებულება იყო ფსიქიკურად დაავადებულის მიმართაც. თუ სულით ავადმყოფი აგრესიული არ იყო, ცდილობდნენ იგი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩაებათ, რაიმე მსუბუქი საქმე მიეცათ, სურდათ, რომ მას საზოგადოების სრულყოფილ წევრად ეგრძნო თავი. იგი არც დაცინვისა და ირონიის ობიექტი ყოფილა, პირიქით, თუ შემთხვევით ბავშვი ან, საერთოდ, ვინმე მას რაიმე შეურაცხყოფას მიაყენებდა, ის საზოგადოების მხრივ გაკიცხვას იმსახურებდა.

სულით ავადმყოფის დასახმარებლად ყველა მზად იყო. თუ მისი ჯანმრთელობა გაუარესდებოდა, ისევე როგორც მძიმე ავადმყოფის შემთხვევაში, მთელი სოფელი შეიკრიბებოდა, საერთო საკლავს შესწირავდა სალოცავს და ავადმყოფის მდგომარეობის შემსუბუქებას შეევედრებოდა. ფსიქიკურად დაავადებულნი, თუ ისინი საზოგადოებისათვის საშიშ ელემენტებს არ წარმოადგენდნენ, იზოლირებული არ იყვნენ. ისინიც ეწეოდნენ გარკვეულ საქმიანობას თავისი შესაძლებლობის შესაბამისად. აგრესიული ავადმყოფების იზოლირება კი უმეტესწილად სალოცავებში ხდეოდა და მათი მოვლა-პატრონობა ამ სალოცავებს ეკისრებოდათ. მართალია, ზოგჯერ ცალკეული პირის მიერ ხალხური ზნეობრივი ნორმები ირღვეოდა, მაგრამ ამ შემთხვევაში არა მათ ქმედებებზე, არამედ ხალხურ ტრადიციებზე გვაქვს მსჯელობა.

თუ გავითვალისწინებთ თანამედროვე ფსიქიატრიაში დღეს უკვე მკვიდრად ფეხმოკიდებულ მოსაზრებას, რომ, გარკვეული სახის ფსიქიკური დაავადებების შემთხვევაში, სოციალური იზოლაცია ხელს უწყობს ავადმყოფის მდგომარეობის გამწვავებას, ხოლო საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩაბმა მასზე დადებითად მოქმედებს, უნდა ვიფიქროთ, რომ ჩვენი მოსახლეობის ოდინდელი მიდგომა სულით ავადმყოფისადმი სწორი და ჰუმანური იყო.

იგივე უნდა ითქვას პალიატიური მზრუნველობის ხალხური ტრადიციის შესახებაც, რომელიც მძიმე ავადმყოფის მდგომარეობის შემსუბუქებას, დარჩენილი სიცოცხლის ოდნავ მაინც შელამაზებას, მისი ხასიათის, გუნება-განწყობის გამოკეთებას ემსახურებოდა. ყოველივე ამისთვის თანამედროვე მედიცინა სხვადასხვა საშუალებას იყენებს და არ უარყოფს, რომ მათ ეფექტურ მოქმედებას გარკვეულწილად პაციენტის ხასიათის, პიროვნული თვისებების, მისი სოციალურკულტურული გარემოს თავისებურებების ცოდნა განაპირობებს.

თუ მხედველობაში მივიღებთ ავადმყოფის მძიმე მდგომარეობას, მის ფიზიკურ და სულიერ ტკივილებს, განცდებს, გამოწვეულს ოჯახთან, ახლობლებთან განშორების, მოსალოდნელი სიკვდილის შიშით, ფიზიკური დაუძლურებით, ხშირად პიროვნული ღირსების შელახვით, ვალმოუხდელობის განცდით, ცოდვების გაცნობიერებით – პალიატიური მზრუნველობის და, საერთოდ, ბიოეთიკის ხალხური ტრადიციები უთუოდ ეფექტური იყო. სწორედ ამიტომ გაუძლო მან საუკუნეებს და დღესაც ცოცხალია. მართალია, ჩვენ ძირითადად ბიოეთიკის ხალხურ ტრადიციებს განვიხილავთ, მაგრამ საჭიროდ მიგვაჩნია, შევეხოთ ქართველი არისტოკრატიისა და სასულიერო წოდების წარმომადგენლების მზრუნველობასაც სნეულებსა და დავრდომილებზე.

ავადმყოფზე ზრუნვა ძველ საქართველოში, უპირველეს ყოვლისა, ეკლესია-მონასტრებს ევალებოდა. მათი ერთ-ერთი ფუნქცია სნეულთა და დავრდომილთა დახმარება იყო. სასნეულოებიც უმეტესწილად მონასტრებთან იყო განთავსებული. როგორც ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავს: „ამ საავადმყოფოებში უძლურმყოფნი, დასნეულებულნი და სნეულნი იყვნენ მოთავსებულნი და მათ განსაკუთრებული მომვლელი, ერთგვარი მოწყალების ძმა ჰყავდათ მიჩენილი, რომელიც ამ დაწესებულებასაც განაგებდა და ავადმყოფსაც უვლიდა. ამ თანამდებობის პირს მესნეულეი ერქვა“. იგი იქვე წერს, რომ, „სამონასტრო წესდების თანახმად, საქართველოში ისე ყოფილა მიღებული, რომ კარგად მოწყობილ მონასტერში მესნეულე აუცილებლად უნდა ყოფილიყო“.

გარდა ეკლესია-მონასტრებისა, უძლურებსა და უქონლებზე დიდგვაროვანნიც ზრუნავდნენ. საქართველოს დიდი მეფეები ყოველთვის ნახულობდნენ დროს ავადმყოფებსა და დავრდომილებზე, საერთოდ, გაჭირვებულებზე მზრუნველობისათვის. ამ კუთხით საინტერესოა პეტრე იბერის დედის – ბაკურდუხტის საქმიანობაც. პეტრე იბერის ცხოვრების ასურული რედაქციის მიხედვით, წმიდა მამის (პეტრე იბერის, ნ.მ.) დედა – ბაკურდუხტი „ყოველ სოფელში აგებდა უცხოთა თავშესაფარსა და სასნეულოს“. ამ ფაქტის შესახებ ივანე ჯავახიშვილი წერს: „ბუზმარის იგივე (ვარაზ-ბაკურის, ნ.მ), დაქვრივებული თანამეცხედრე დედოფალი ბაკურდუხტი მთელ თავის ქონებას და დროს ქველმოქმედებას ანდომებდა და უძლურთა და სნეულთათვის სასტუმრო-ფუნდუკები და სასნეულოები აუგია“. ქველმოქმედებით, დავრდომილთა და სნეულთა დახმარებით თამარ მეფეც გამოირჩეოდა.