კართაგენი / პუნიკური ომები
ძვ.წ. მე-9 საუკუნეში, ფინიკიელმა ვაჭარმა ზღვაოსნებმა, დღევანდელი ტუნისის ტერიტორიაზე, დააარსეს ზღვისპირა კოლონია კართაგენი (ლიბანურად: ქართჰადაშთ). ისინი საუბრობდნენ ქანაანურ ენაზე, სემიტურ ენაზე და მიჰყვებოდნენ ძველი ქანაანური რელიგიის მრავალფეროვნებას, პუნიკურ რელიგიას.
ლეგენდის თანახმად, კართაგენი დააარსა ფინიკიელმა დედოფალმა ელისამ (უფრო ცნობილი როგორც დიდო) ძვ.წ. 814 წელს. მიუხედავად იმისა, რომ დიდოს ისტორიულობა ეჭვქვეშ დადგა, დაარსება დაახლოებით ამ დროით თარიღდება. დიდო, სავარაუდოდ გაურბოდა თავისი ძმის ტირანიას და მიაშურა ჩრდილოეთ აფრიკის სანაპიროზე, სადაც დააარსა ქალაქი მაღალ ბორცვზე, მოგვიანებით ცნობილი როგორც ბირზა. ლეგენდა ირწმუნება, რომ ბერბერების მთავარმა, რომელიც აკონტროლებდა რეგიონს, უთხრა, რომ შეეძლო იმდენი მიწა ჰქონოდა, რამდენსაც შემოსაზღვრავდა ხარის ტყავი; დიდომ ერთი ხარის ტყავი თხელ ზოლებად დაჭრა და ბორცვის ირგვლივ დააგდო, რის შემდეგაც წარმატებით მოითხოვა ეს მიწა თავისი ხალხისთვის.
კართაგენი, როგორც ჩანს, თავდაპირველად იყო მცირე პორტი სანაპიროზე, სადაც ფინიკიელი ვაჭრები ჩერდებოდნენ თავიანთი გემების მომარაგებისთვის ან შესაკეთებლად. იგი აშკარად იყო ვაჭრობის მთავარი ცენტრი ძვ.წ. მე-4 საუკუნეში.
ბერძენი და სხვა ფინიკიელი კოლონიზატორებისგან განსხვავებით, რომლებიც კოლონიებს სთხოვდნენ სათანადო პატივისცემას თავიანთი მშობლიური ქალაქებისთვის, კართაგენმა გაგზავნა საკუთარი მაგისტრები საზღვარგარეთული დასახლებების სამართავად. კართაგენი დაარსებიდან მალევე ჩაერთო სიცილიისთვის და პიროსისთვის ომში, სადაც იგი ებრძოდა ბერძნულ ქალაქებს.
ამის შემდეგ კართაგენელებმა დაამყარეს სავაჭრო ურთიერთობა ტომებთან, რომლებიც ცნობილია როგორც მასასილები და ბერბერების ნუმიდიის სამეფოს ტომები მასილიები, რომლებიც შეავსებდნენ თავიანთი სამხედროების რიგებს, ძირითადად, როგორც ძლიერი კავალერიის ჯარები. სანაპიროზე მდებარე პატარა ქალაქიდან, ქალაქი გაიზარდა ზომითა და სიდიადით, თავისი უზარმაზარი მამულებით. კართაგენი სწრაფად იქცა ხმელთაშუა ზღვის ყველაზე მდიდარ და ძლიერ ქალაქ-სახელმწიფოდ.
კართაგენის მთავრობად, ძვ.წ. მე-4 საუკუნეში, დაფუძნდა ელიტის მმართველობა – რესპუბლიკა. უმაღლეს თანამდებობას იკავებდა ორი არჩეული მაგისტრატი, რომლებიც ცნობილი იყო, როგორც სუფეტები (“მოსამართლეები”). ისინი მართავდნენ ქალაქ-სახელმწიფოს 200-300 წევრისგან შემდგარ სენატთან ერთად, რომლებიც ამ თანამდებობას უვადოდ იკავებდნენ. კანონები მიღებულ იქნა მოქალაქეთა კრების მიერ, რომლებიც კენჭს უყრიდნენ სუფეტებისა და სენატის მიერ შემოთავაზებულ ზომებს. არისტოკრატები ცხოვრობდნენ სასახლეებში, ნაკლებად შეძლებულ, მაგრამ მიმზიდველ სახლებში. ხოლო დაბალი ფენის წარმომადგენლები, ბინებსა თუ ქოხებში ქალაქგარეთ.
ხარკი და შემოსავლები რეგულარულად ზრდიდა ქალაქის სიმდიდრეს, საზღვაო ვაჭრობის მომგებიანი ბიზნესის გარდა. ქალაქის ნავსადგურები უზარმაზარი იყო, 220 ნავსადგომით და მბზინავი სვეტებით, რომლებიც მათ ირგვლივ ნახევარწრიულად იყო აღმართული, კოშკიანი თაღებისა და ბერძნული ქანდაკებებით მორთული შენობების წინ. იყო ორი ნავსადგური, ერთი სავაჭრო და მეორე სამხედრო გემებისთვის, რომლებიც მუდმივად მუშაობდნენ გემების მომარაგებისთვის, შეკეთებისთვისა და აღჭურვისთვის. კართაგენის სავაჭრო გემები ყოველდღიურად მიცურავდნენ ხმელთაშუა ზღვის პორტებისკენ, მაშინ როცა მათი საზღვაო სამხედრო ფლოტი, რომელიც რეგიონში უდიდესი იყო, ინარჩუნებდა მათ უსაფრთხოებას. მათ ასევე დაიპყრეს ახალი ტერიტორიები ვაჭრობისთვისა და რესურსებისთვის, რითაც კართაგენელებმა ააშენეს თავიანთი იმპერია.
ქალაქს ჰქონდა გასართობი თეატრები, რელიგიური დღესასწაულების ტაძრები, ნეკროპოლისი, ბაზრები, რომლებიც თავისი მასშტაბებით, ბევრად აღემატებოდა ყველა იმ დროინდელ ქალაქს.
კართაგენი გარდა, ვაჭრობითა და დაპყრობებით მიღებული რესურსებისა, ასევე განვითარებული იყო სოფლის მეურნეობის მხრივ. კართაგენელმა მწერალმა მაგომ დაწერა 28 ტომიანი ნაშრომი, რომელიც მიეძღვნა სოფლის მეურნეობასა და ვეტერინარულ მეცნიერებას, რომელიც ყველაზე ყოვლისმომცველად ითვლებოდა თავის დროზე და ასახავს კართაგენელთა ინტენსიურ ინტერესს მიწათმოქმედებისა და მეცხოველეობის მიმართ.
ძვ.წ. 310-307 წლებში კართაგენში შეიჭრა სირაკუზის მმართველი აგათოკლე, რომელიც ცდილობდა დაემორჩილებინა კართაგენი და გამოეყენებინა მისი სიმდიდრე თავისი ომების დასაფინანსებლად. აგათოკლე განდევნილი იქნა ჩრდილოეთ აფრიკიდან და კართაგენი აგრძელებდა აყვავებას მანამ, სანამ ის არ ჩაერთო რომთან კონფლიქტში.
სიცილიაზე კონტროლი გაიყვეს რომმა და კართაგენმა, რომლებიც მხარს უჭერდნენ კუნძულზე დაპირისპირებულ ფრაქციებს, რომლებმაც სწრაფად მიიყვანა ორივე მხარე უშუალოდ ერთმანეთთან კონფლიქტამდე. ეს კონფლიქტები ცნობილი იყო, როგორც პუნიკური ომები (ვინაიდან რომაელები მათ პუნიკებს (ფინიკიელებს) უწოდებდნენ). როცა რომი კართაგენზე სუსტი იყო, ისინი საფრთხეს არ წარმოადგენდნენ. კართაგენის საზღვაო ფლოტი დიდი ხანი ახერხებდა აღესრულებინა ხელშეკრულება, რომელიც რომის რესპუბლიკას დასავლეთ ხმელთაშუა ზღვაში ვაჭრობას უკრძალავდა. თუმცა, როდესაც პირველი პუნიკური ომი დაიწყო, რომი ბევრად უფრო ჭკვიანური აღმოჩნდა, ვიდრე კართაგენს შეეძლო წარმოედგინა.
მიუხედავად იმისა, რომ რომაელებს არ ჰყავდათ საზღვაო ფლოტი და არაფერი იცოდნენ ზღვაზე ბრძოლის შესახებ, მათ სწრაფად ააშენეს 330 ხომალდი, რომლებიც აღიჭურვა ჭკვიანური პანდუსებითა და კორვუსებით, რომლებიც ეშვებოდა მტრის გემზე, რითაც საზღვაო ბრძოლა სახმელეთო ბრძოლად აქციეს. სამხედრო ტაქტიკებით, თავდაპირველი ბრძოლის შემდეგ რომმა მოიპოვა მთელი რიგი გამარჯვებები და საბოლოოდ დაამარცხა კართაგენი ძვ.წ 241 წელს. კართაგენი იძულებული გახდა სიცილია რომისთვის დაეთმო და ომის მძიმე ანაზღაურება გადაეხადა.
კართაგენმა ძალიან განიცადა პირველი პუნიკური ომის წაგება. როდესაც რომმა დაიპყრო კართაგენის კოლონიები სარდინია და კორსიკა, კართაგენელებს ომის წამოწყება არ შეეძლოთ. ისინი ცდილობდნენ საუკეთესოდ გამოეყენებინათ თავიანთი მდგომარეობა ესპანეთში ტერიტორიების გაფართოებით, მაგრამ კვლავ დაიწყეს ომი რომთან, როდესაც ჰანიბალი თავს დაესხა ქალაქ საგუნტუმს, რომის მოკავშირეს ესპანეთში, ძვ. წ. 218 წელს.
მეორე პუნიკური ომი ძირითადად ჩრდილოეთ იტალიაში მიმდინარეობდა, როცა ჰანიბალი ესპანეთიდან შეიჭრა იტალიაში თავისი ჯარებით, ალპებზე ლაშქრობით. ჰანიბალმა იტალიაში რომაელებთან ყველა ბრძოლა მოიგო. რომაულ ჯართან პირველი ორი ბრძოლა ჰანიბალმა ტრებიუსის და ტიცინუსის მდინარეებთან მოიგო და მომდევნო წლის გაზაფხულზე გაილაშქრა ეტრურიისკენ. მან გაიუს ფლამინიუსი ვიწრო ველზე, ბორცვებს შორის შეიტყუა, სადაც სასტიკად დაამარცხა რომაელთა ჯარი. როდესაც რომში ამის შესახებ შეიტყვეს, ქალაქში პანიკა დაიწყო, მაგრამ ჰანიბალს არ უცდია რომის დაპყრობა, რადგან ხანგძლივი ალყა დამატებითი რესურსების გარეშე სარისკო იყო. იგი გაემართა სამხრეთით და ცდილობდა იტალიკების რომაელების წინააღმდეგ განწყობას და მათ გამოყენებას. ძვ.წ. 216 წლის ივლისში კანესთან მოხდა გადამწყვეტი ბრძოლა, სადაც ჰანიბალმა ისევ გაიმარჯვა.
ამ ბრძლის შემდეგ ჰანიბალის მხარეს გადავიდა სამხრეთ იტალიის მნიშვნელოვანი ნაწილი, სიცილიაში – სირაკუზა, მაკედონიელებმა კი შესთავაზეს სამხედრო დახმარება. მიუხედავად ამისა, ეს აღმოჩნდა ჰანიბალის უკანასკნელი დიდი წარმატება. კართაგენის მთავრობამ არ დაუჭირა მას მხარი და არ მიაწოდა დამატებითი რეზერვები. რომაელებმა კი კვინტუს ფაბიუს მაქსიმუსის სტრატეგიით განაგრძეს ომი, რამაც უკვე ძვ. წ. 213 წლისთვის საშუალება მისცა მათ საბრძოლო მოქმედებები იტალიის ტერიტორიის გარეთ გადაეტანათ. ამ წელს მათ გადასხეს ჯარები სიცილიაში, ხოლო ძვ. წ. 211 წელს სირაკუზა ისევ დანებდა რომს.
ესპანეთში თავისი ინიციატივით, გადასხეს პუბლიუს კორნელიუს სციპიონი, რომლის მამა და ბიძა, მანამდე ესპანეთში კართაგენელებთან ბრძოლაში დაიღუპნენ. ძვ. წ. 209 წელს სციპიონ უმცროსმა დაიკავა ახალი კართაგენი. იტალიაშიც რომაელები უფრო აქტიურ მოქმედებებზე გადავიდნენ, მათ დაიბრუნეს ჰანიბალის მხარეს გადასული ქალაქების უმეტესობა. ჰანიბალის მდგომარეობა მას შემდეგ კიდევ უფრო გაუარესდა, როდესაც მისი ძმის ჯარები, რომლებიც ალპებით გადმოვიდა იტალიაში ჰანიბალის დასახმარებლად, რომაელებმა სასტიკად დაამარცხეს.
ძვ. წ. 205 წელს სციპიონი დაბრუნდა ესპანეთიდან და დაიწყო გეგმის ახალი ეტაპის – აფრიკაში გადასვლის განხორციელება. კართაგენის მმართველებმა დახმარება ჰანიბალს სთხოვეს, რომელიც მიუხედავად იმისა რომ 15 წლის მანძილზე არც ერთი ბრძოლა არ წაუგია, იძულებული გახდა ეღიარებინა იტალიის ლაშქრობის სრული კრახი.
ძვ. წ. 202 წლის გაზაფხულზე ზამასთან ბრძოლაში ჰანიბალი ცხოვრებაში პირველად და უკანასკნელად დამარცხდა. მომდევნო წელს ხელი მოაწერეს სამშვიდობო ხელშეკრულებას, რომელიც კართაგენისთვის ძალიან დამამცირებელი იყო.
კართაგენი თვლიდა, რომ მათი ხელშეკრულება რომთან დასრულდა იმით, რომ მათ ომის ვალები გადაიხადეს, რომელსაც რომი არ დაეთანხმა. რომაელები თვლიდნენ, რომ კართაგენი მაინც ვალდებული იყო რომის ნებას დამორჩილებოდა; იმდენად, რომ რომაელი სენატორი კატონ უფროსი ყველა თავის გამოსვლას, რა თემაზეც არ უნდა ყოფილიყო, ამთავრებდა ფრაზით: „უფრო მეტიც, მე ვფიქრობ, რომ კართაგენი უნდა განადგურდეს“. ძვ. წ. 149 წელს რომმა სწორედ ასეთი გადაწყვეტილება მიიღო.
რომის საელჩომ კართაგენში წარმოადგინა მოთხოვნების სია, რომელიც მოიცავდა დებულებას, რომ კართაგენი უნდა დაშლილიყო და შემდეგ კვლავ აშენებულიყო შიგნიდან, რითაც უარყოფდა დიდი ხნის განმავლობაში აღიარებულ უპირატესობას, რომელიც მას ჰქონდა ვაჭრობაში მისი პოზიციიდან სანაპიროზე. კართაგენელებმა, უარი თქვეს ამაზე და დაიწყო მესამე პუნიკური ომი ძვ.წ. 149 წელს.
რომაელ გენერალს სციპიონ ემილიანუსს სამი წლის განმავლობაში ალყაში ჰყავდა კართაგენი, სანამ არ დაეცა. რომაელებმა გაიყვანეს ფინიკიური ხომალდები ნავსადგურში და დაწვეს ისინი ქალაქის წინ და დადიოდნენ კარდაკარ, კლავდნენ და ამონებდნენ ხალხს. ქალაქის გაძარცვის შემდეგ რომაელებმა ის მიწაზე დაწვეს და ქვა ქვაზე არ დატოვეს. გაჩნდა თანამედროვე მითი იმის შესახებ, რომ რომაელებმა ნანგრევებს მარილი მოაყარეს , რათა იგი აღარასოდეს აღარ გაშენებულიყო, მაგრამ ამ დებულებას ფაქტობრივად საფუძველი არ აქვს. ამბობენ, რომ სციპიონ ემილიანუსი ატირდა, როცა ქალაქის დანგრევა გასცა და კეთილსინდისიერად მოიქცა ალყაში გადარჩენილთა მიმართ.
