გაგაუზია – გაგაუზიის ავტონომიური რესპუბლიკა

გაგაუზია – ავტონომიური ტერიტორიული ერთეული მოლდოვას რესპუბლიკაში. შეიქმნა 1994 წლის 23 დეკემბერს დასახლებებიდან, რომლებშიც მოსახლეობის 50%-ზე მეტი იყო გაგაუზი, ასევე იმ დასახლებიდან, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა, რეფერენდუმის შედეგების საფუძველზე, ნებაყოფლობით დათანხმდა გაგაუზის ავტონომიას. გაგაუზიის დედაქალაქი არის ქალაქი კომრატი.

გაგაუზიის თანამედროვე მოსახლეობის უმრავლესობა ტრანსდუნაიელი დევნილების შთამომავლები არიან, რომლებიც ჩამოვიდნენ ბალკანეთის ნახევარკუნძულიდან და დაიწყეს ბესარაბიის მიწების დასახლება 1806-1812 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის დაწყების შემდეგ. მას შემდეგ, რაც პორტამ დაკარგა კონტროლი მასზე და ბუჟაკ ნოღაის წასვლის შემდეგ, დასახლებულთა რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ჩამოსახლებულებს მიწა 5 რაიონში გამოეყო: იზმაილში, ვერხნე-ბუჯაკში, ნიჟნე-ბუჯაკში, კაგულსა და პრუტში. განსახლება ძირითადად იმ ადგილებში ხდებოდა, სადაც უკვე დაარსებული იყო ნოღაის თათრების დასახლებები. ჩამოსული დევნილები ბერძნული რელიგიის წარმომადგენლები იყვნენ და ბულგარელები იყვნენ, მაგრამ მათი უმეტესობა თურქულ დიალექტზე საუბრობდა.

1940 წლის 11 ნოემბერს, როდესაც მოლდოვის სსრ დაიყო რაიონებად, გაგაუზის მცხოვრებლებმა, პირველ რიგში, დაიწყეს კომრატის, კეადირ-ლუნგას და ნაწილობრივ ვულკანესტის ოლქების ათვისება. 1990-იან წლებში, დნესტრისპირეთის ომის ფონზე, გაგაუზიის პრობლემები მოგვარდა შედარებით მშვიდობიანად, თუმცა მან ასევე გამოაცხადა დამოუკიდებლობა და სსრკ-ში დარჩენის სურვილი. ასევე გარკვეული დროის განმავლობაში წარმოადგენდა გაგაუზიის რესპუბლიკის არაღიარებულ რესპუბლიკას.

1994 წლის დეკემბერში მოლდოვას რესპუბლიკის პარლამენტმა მიიღო კანონი გაგაუზის სპეციალური სამართლებრივი სტატუსის შესახებ (გაგაუზ-იერი), რის საფუძველზეც რეგიონი, სადაც გაგაუზი მოსახლეობა კომპაქტურად იყო დასახლებული ავტონომიის სტატუსი მიენიჭა. 1995 წლის 22 ივლისს ვულკანესტის, კომრატისა და კეადირ-ლუნგას რაიონები გახდნენ გაგაუზიის შიდა რეგიონები, მაგრამ ოლქების საზღვრები შეიცვალა ზემოხსენებულ სოფლებში ჩატარებული რეფერენდუმის შემდეგ, ისევე როგორც მეზობელ ბასარაბიასა და ტარაკლიას რაიონებში.

1999 წელს, ადმინისტრაციული რეფორმის შემდეგ, გაგაუზიის ავტონომიური რესპუბლიკა საბოლოოდ დაფიქსირდა მოლდოვის რესპუბლიკის კონსტიტუციაში.

2000-იან წლებში თურქეთი მნიშვნელოვან დახმარებას უწევდა გაგაუზიას. თურქეთიდან მიღებული სახსრებით აშენდა წყალმომარაგების სისტემა, რამაც დიდწილად მოაგვარა მოლდოვის სამხრეთით დასახლებული პუნქტების მაცხოვრებლების წყლით უზრუნველყოფის პრობლემა. კეადირ-ლუნგაში გაიხსნა მოლდოვურ-თურქული ლიცეუმიც. ლიცეუმის კურსდამთავრებულებს საშუალება მიეცათ სწავლა გაეგრძელებინათ თურქეთის უნივერსიტეტებში.

2000-იანი წლების მეორე ნახევრიდან გაგაუზიისა და კიშინიოვის ხელისუფლებებს შორის პოლიტიკური დაძაბულობა გაიზარდა. 2014 წლის 2 თებერვალს ავტონომიის ხელისუფლებამ არალეგალური პლებისციტი გამართა, რომლის დროსაც ამომრჩეველთა 98%-მა მხარი დაუჭირა ევრაზიის საბაჟო კავშირში ინტეგრაციას და ხმა მისცეს „გადაადებული ავტონომიის სტატუსის“ სასარგებლოდ, რაც უფლებას იძლევა გამოეყოს მოლდოვას რესპუბლიკას, მისი დამოუკიდებლობის დაკარგვის შემთხვევაში. მოლდოვას რესპუბლიკის ხელისუფლებამ პლებისციტი უკანონოდ გამოაცხადა და მისი შედეგები მოლდოვის რესპუბლიკის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით არაკონსტიტუციურად სცნო, შესაბამისად, პლებისციტს არ მიეცა იურიდიული ძალა.

თანამედროვე გაგაუზიის ტერიტორიაზე ჭარბობს სოფლის მოსახლეობა, რომელიც ავტონომიის ყველა მცხოვრებთა საერთო რაოდენობის 62,6%-ს შეადგენს. რეგიონი ექვემდებარება დეპოპულაციას – ბოლო 10 წლის განმავლობაში, ბუნებრივი კლების და მიგრაციის გადინების გამო, რეზიდენტი მოსახლეობა წელიწადში საშუალოდ 0,25%-ით მცირდება. რეგიონის მოსახლეობის 20%-ზე მეტი მუდმივად ან პერიოდულად ცხოვრობს საზღვარგარეთ. ავტონომიის მოსახლეობა 2004 წლის აღწერის მიხედვით შეადგენდა 155646 ადამიანს.

გაგაუზიაში თეორიულად არის 3 ოფიციალური ენა: გაგაუზური, რუმინული და რუსული, მაგრამ რეალურად ავტონომიის ძირითადი ენა რუსულია. რუსული არის ლინგვა ფრანკა და პირველი ენა ავტონომიის მცხოვრებთა დიდი უმრავლესობისთვის, განსაკუთრებით ქალაქებში. ავტონომიაში მყოფ ბავშვებს ჯერ კიდევ რუსულ ენაზე ასწავლიან (2014 წლიდან), თუმცა მოლდოვას რესპუბლიკის ცენტრალურ ხელისუფლებას ამის მიმართ ორაზროვანი დამოკიდებულება აქვს.

2008 წელს ავტონომიის 55 საგანმანათლებლო დაწესებულებაში 23 293 სტუდენტიდან 22 163 სწავლობდა რუსულ ენაზე. რუმინულად – 707 სტუდენტი, ერთდროულად რამდენიმე ენაზე (რუსულის ჩათვლით) – 423 სტუდენტი. საოფისე სამუშაოები გაგაუზიის ტერიტორიაზე, მათ შორის სამთავრობო სისტემაში, მიმდინარეობს რუსულ ენაზე. ავტონომიის ტერიტორიაზე რუსულენოვანი მედია ჭარბობს. ამასთან, იზრდება გაგაუზურ ენაზე გამოცემული ლიტერატურის რაოდენობაც.