ქართული სამგლოვიარო სუფრის (ქელეხი) ტრადიციები
სამგლოვიარო სუფრა სანადიმო-სადღესასწაულო და სხვა სახის სუფრებისაგან სრულიად განსხვავებულია არა მხოლოდ გარეგნული იერსახით, არამედ – შინაარსით, ფუნქციითა და დანიშნულებით. უძველესი წარმოდგენების თანახმად, ადამიანი კი არ კვდებოდა, არამედ გარდაიცვლებოდა, გადადიოდა ერთი სამყაროდან მეორეში (სააქაოდან საიქიოში), სადაც მას ისევე სჭირდებოდა კვება და ცხოვრებისათვის აუცილებელი საგნები, როგორც – სიცოცხლეში. ამიტომაც უკლავდნენ მიცვალებულს საკლავს, აწყობდნენ მის სახელობაზე რიტუალურ პურობას, უდგამდნენ ტაბლას, სწევდნენ „ხარჯებს“, ასრულებდნენ სხვადასხვა სახის წესს, რომლებშიც აშკარად ჩანს მიცვალებულის კულტის ელემენტები.
ქრისტიანული მრწამსის მიხედვით კი, მიცვალებულის ე.წ. ჭირის სუფრა იმართება არა მიცვალებულის იმქვეყნად დაპურების, არამედ – მიცვალებულის „სულის საოხად“, წყალობის გაღების მიზნით, გამომდინარე ქრისტეს სიტყვებიდან: „რითაც შეეწიეთ ერთს ამ ჩემს მცირე ძმათაგანს, იმით მეც შემეწიეთ“ [მათე, 25:40].
ამ კუთხით საინტერესოა საკურთხი, რომლის გაკეთების მიზანი უპოვართა და უქონელთა დაპურება იყო, აი, რას წერს გურულების ტრადიციული ყოფის შესანიშნავი მცოდნე აპოლონ წულაძე: „მიცვალებულის სულის საოხი და მისი ხსოვნის პატივსაცემი იყო… აღაპის გამართვა. აღაპი ჩვენებური ქელეხია, განსხვავება მათში ის არის, რომ აღმოსავლეთ საქართველოში ქელეხი დასაფლავების დღეს იცოდნენ, აღაპი კი მიცვალებულის დასაფლავების რამდენიმე ხნის შემდეგაც შეიძლებოდა გადაეხადათ, ერთი წლის შემდეგაც. უწინდელი აღაპის მიზანი იყო გლახაკთა, მათხოვართა, ხეიბართა და მშიერ-მწყურვალთა გაძღომა და მათთვის მოწყალების მიცემაც კი“.
სამგლოვიარო წეს-ჩვეულებათა მთლიან სისტემაში, საკუთრივ კვების კულტურის მხრივ, ყურადღებას იქცევს ორი ძირითადი მომენტი: 1. “მიცვალებულის სულის სახელზე დამზადებული საკვები (თავთან დადგმული ტაბლა, საკურთხები და სხვა), 2. ჭირისუფლისა და მოსამძიმრე მრევლის საერთო პურობა, რომელიც, თავის მხრივ, რამდენიმე ეტაპს მოიცავდა და გულისხმობდა გარდაცვლილისათვის მისაგებელი წმინდა საკვების სიმბოლურ მონაწილეობასაც.
მიცვალებულს თავთან პატარა ტაბლას უდგამდნენ წმინდა საკვებით: მგბარი (მოხარშული) ან უმგბარი (მოუხარშავი) ხორბლით, ჭიქა წყლით ან ღვინით, ანთებული სანთლით… ზოგან, ხორბლის ნაცვლად, გამომცხვარ პურს დებდნენ, ზოგან – შაქარს, მარილს (ქართლში); ხევსურები მიცვალებულს თავთან სამ ხმიადს უდებდნენ, რადგან, მათი წარმოდგენით, მას, საიქიოს გზაზე დამდგარს, საგზალი სჭირდებოდა. მიაჩნდათ, რომ ამ ხმიადებით მიცვალებულს შეიძლება სხვა მშიერი სულიც დაეპურებინა.
მიცვალებულის წლიური ციკლის ხარჯებიდან ყველაზე ხალხმრავალი და მასშტაბურია ქელეხი. ქელეხის სუფრა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში განსხვავებული იყო. აღმოსავლეთ საქართველოში ქელეხის სუფრაზე უნდა ყოფილიყო ხორცისაგან დამზადებული კერძები: ხაშლამა, ბოზბაში (კახეთი), აუცილებლად – შილაფლავი. დღემდე ბრინჯი ჭირის სუფრის განუყოფელი კომპონენტია. დასავლეთ საქართველოში კი ქელეხის სუფრა სამარხვო იყო. ორივეგან აუცილებლად უნდა ყოფილიყო წანდილი – მოხარშული ხორბალი თაფლით, ხშირად ნიგკზითაც შეზავებული.
მარცვალი (ხორბალი) მკვდრეთით აღდგენის სიმბოლოდ განიხილება. სულხან-საბა ორბელიანის მიხედვით, წანდილი კანგაუცლელი მოხარშული ხორბლის საკვებია, რომელსაც ძირითადად მიცვალებულის სახელობაზე (რიგებზე) და საგანგებოდ სხვა რიტუალურ დღეებში (შობას, სულთმოფენობას) ამზადებდნენ. ამდენად, იგი ხალხში გამორჩეულ რიტუალურ, საწესო საკვებად ითვლება, რაც, თავისთავად, მის სიძველეზე მიგვანიშნებს.
ჭირის სუფრაზე წანდილი თავიდანვე უნდა ჩაედგათ, ჭიქებით ან ჯამებით. სწამდათ, რომ იგი მკვდრისთვის მისაგებებელი აუცილებელი კერძი იყო; ჭირისუფალს და, საერთოდ, ყველას, ვისაც მიცვალებულის პატივისცემა უნდოდა, წანდილი უნდა ეგემა. გარდა ქელეხისა, წანდილი მზადდებოდა და ახლაც კეთდება ორმოცზე, წლისთავზე, მიცვალებულის მოსახსენიებელ დღეებში და სხვა, რაც არა მარტო ჩვენში, არამედ კავკასიის სხვა ხალხშიცაა მიღებული. სამგლოვიარო სუფრაზე ხშირად კორკოტიც იდგმებოდა. იგი, წანდილისაგან განსხვავებით, კანგაცლილი და დაღერღილი მარცვლისაგან მზადდებოდა. სულხან-საბა ორბელიანი კორკოტს მგბარ ხორბალს უწოდებს.
საკორკოტოდ საგანგებოდ შერჩეულ საუკეთესო ჯიშის ხორბალს (დოლის პურს, დიკას, თავთუხს) იყენებდნენ. მისი მომზადება დიასახლისის მოვალეობა იყო. იგი ორი წესით მზადდებოდა: სახსნილოდ – ცხიმით (ერბოთი) და სამარხვოდ – უცხიმოდ. კორკოტს ძველად არა მხოლოდ მიცვალებულის სახელზე აკეთებდნენ, არამედ ხშირად – ყოველდღიურ საჭმელადაც. ამიტომ გაჩნდა სახელწოდება – „მკვდრის კორკოტი“.
უწინ კორკოტი აუცილებლად უნდა მოხარშულიყო შობის წინა ღამეს. ამ დღეს ქართლში „კორკოტობას“, ხოლო რაჭაში „ჭანტილობას“ ეძახდნენ. იგი მიცვალებულის სულების გასამასპინძლებელ დღედაა მიჩნეული. ვერა ბარდაველიძის თქმით, „მიცვალებულის სახელობაზე და ახალი წლის დღესასწაულზე შობას მომზადებული კორკოტი ბუნების აღორძინებისა და მთელი წლის სიკეთის დაბევების იდეას ემსახურება“. ჯ. რუხაძის მიხედვით კი, „კორკოტი ნაყოფიერების დღეობისადმი მიძღვნილი ის საკრალური შეწირულობაა, რომელიც ხალხმა მიწასთან, სულეთთან, მუდმივ კვდომა-განახლებასთან და სწორედ ამის გამო, მიცვალებულის კულტთან დააკავშირა“.
სალხინო სუფრის მსგავსად, ჭირის სუფრასაც თავისი ხელმძღვანელი –პურის უფალი//წინამძლოლი//თამადა ჰყავს. იგი სამწუხრო სუფრის შესაბამის – ღვინის სმის თავისებურ წესს იცავს და იმდენ სადღეგრძელოს წარმოთქვამს, რამდენიც, ტრადიციით, ასეთ შემთხვევაში არის მიღებული. ამდენად, ეს სადღეგრძელოები უფრო წასულთა მოგონება, მათი გახსენება და შესანდობარია; ისინი ამავე დროს მათი დანატოვრისა და სიცოცხლის გაგრძელების სიმბოლურ კავშირსაც ითვალისწინებენ. წარსულში ამ სადლეგრძელოთა (შესანდობართა) რაოდენობა მკაცრად იყო რეგლამენტირებული და, როგორც წესი, საკრალურ რიცხვს – 7-ს არ აღემატებოდა.
შესანდობართან მიმართებაში კიდევ ერთი დეტალია საინტერესო: აღმოსავლეთ საქართველოში (ქართლში, კახეთში) გავრცელებული ჩვეულების თანახმად, ჭირის სუფრასთან დასხდომამდე (ხელის განბანვის შემდეგ) იცოდნენ ღვინოში ჩამბალი პურის (ბოღლიწოს) ჩამოტარება. ღვინოში იმ პურს ალბობდნენ, რომელსაც მანამადე მკვდრის გულზე გადატეხავდნენ, და მიაჩნდათ, რომ ლუკმა მიცვალებულისათვის მისაგებებელი აუცილებელი საკვები იყო.
სხვა კუთხეებში ეს წესი არ გვხვდება, მაგრამ მას ცვლის ღვინიან ჭიქაში პურის ჩაწობის ან, პირიქით, პურზე ღვინის დაწვეთების ჩვეულება, რაც შინაარსობრივად თითქმის იგივე ქმედებაა, რაც ბოღლიწოს ჩამოტარება. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ეს რიტუალი – ღვინოში ჩამბალი პურით მიცვალებულისათვის შენდობის თქმა – იესო ქრისტეს სისხლთან და ხორცთან ზიარების სიმბოლოა.
