სიორენ კირკეგორი / ფილოსოფიური საუბრები
…ამჟამად, ბუნებრივია, ყველაზე მწარე ტკივილი სინდისის ქენჯნაა, მაგრამ მას არა ესთეტიკური, არამედ ეთიკური რეალობა აქვს. ის იმიტომ არის ყველაზე მწარე ტკივილი, რომ ყველა ბრალეულობის აბსოლუტური გამჭვირვალობა აქვს, მაგრამ ზუსტად ამ გამჭვირვალობის გამო, მას ესთეტიკური ინტერესი არ გააჩნია. სინდისის ქენჯნას სიწმინდე აქვს, რაც ესთეტიკურს ახშობს. ის არ იქნება ხილული, განსაკუთრებით მაყურებელთათვის, ამასთან ითხოვს საკმაოდ განსხვავებულ დამოუკიდებელ მოქმედებას.
მართალია, თანამედროვე კომედიამ ზოგჯერ სცენაზე სინდისის ქენჯნა წარმოადგინა, მაგრამ ეს მხოლოდ ავტორის მხრივ განსჯის უნარის ნაკლებობას ცხადყოფს. შესაძლოა, ეს იმ ფსიქოლოგიური ინტერესის საზრისთანაა დაკავშირებული, რომლის დანახვაც განსახიერებულ სინდისის ქენჯნაში ძალგვიძს, მაგრამ მაშინ კიდევ ერთხელ უნდა აღვნიშნოთ, რომ ფსიქოლოგიური არ წარმოადგენს ესთეტიკურ ინტერესს. ეს არის აშკარა ნაწილი იმ არეულობისა, რომელიც სხვადასხვაგვარად არის გაცხადებული ჩვენს ეპოქაში: ჩვენ პრობლემას იქ ვეძებთ, სადაც არ უნდა ვეძებდეთ; კიდევ უფრო უარესი – იქ ვპოულობთ, სადაც არ უნდა ვპოულობდეთ. ჩვენ გვსურს, რომ თეატრში დავიმოძღვროთ, მონასტერში ესთეტიკური გავლენის ქვეშ მოვექცეთ, რომანების მიერ გარდავიქმნათ, საეკლესიო წიგნებით ვისიამოვნოთ; ფილოსოფია მქადაგებლის კათედრასთან, მქადაგებელი კი პროფესორის სკამზე გვსურს. ეს ტკივილი, შესაბამისად, არ არის ესთეტიკური ტკივილი, მაგრამ, ცხადია, მისი უზენაესი ტრაგიკული ინტერესისაკენ სწორედ თანამედროვე ეპოქა მიისწრაფვის. ეს იმავე ტრაგიკულ ბრალეულობასთან მიმართებითაც ჭეშმარიტია.
ჩვენმა ეპოქამ ოჯახის, სახელმწიფოს, რასის ყველა სუბსტანციური კატეგორია დაკარგა. უფრო ზუსტად, რათა თავისი თავის შემოქმედი გახდეს, ინდივიდი მთლიანად თავის თავთან უნდა დატოვოს. მაშასადამე, მისი ბრალეულობა ცოდვაა, მისი ტკივილი კი – სინდისის ქენჯნა. მაგრამ ამ დროს ტრაგიკული დასრულებულია. უფრო მკაცრი გაგებით, ტანჯვის ტრაგედიამ ტრაგიკული ინტერესი დაკარგა, რადგან ძალას, რომლიდანაც ტანჯვა მოდის, თავის მხრივ, აზრი დაეკარგა, და მაყურებელიც შეჰყვირებს: „ღმერთო, აჭამე მას, ვინც მუშაობს!“ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მაყურებელმა სიბრალულის გრძნობა დაივიწყა. მაგრამ თანაგრძნობა, როგორც ობიექტური, ასევე სუბიექტური გაგებით, ტრაგიკული დასაწყისის ჭეშმარიტი გამოხატულებაა.
უკეთესად რომ გავერკვეთ, ამ თემის გაგრძელებამდე, დაე, ჭეშმარიტად ესთეტიკურ მწუხარებას უფრო ახლოდან გავეცნოთ. დარდის მოძრაობა ტკივილის საწინააღმდეგოა. მაშასადამე, რამდენადაც თანმიმდევრულობის უადგილო მანიით რაიმეს არ ვაფუჭებთ – რასაც სხვა გზითაც ავირიდებ თავიდან, – შეგვიძლია ვთქვათ: რაც უფრო მეტია უდანაშაულობა, მით ღრმაა მწუხარება. თუ ამაზე შორს წახვალ, ტრაგიკულს ანადგურებ. ბრალეულობის გარკვეული ნაწილი ყოველთვის რჩება, მაგრამ ის სუბიექტში სათანადოდ არასდროს აისახება. სწორედ ეს არის მიზეზი, თუ რატომაა ბერძნულ ტრაგედიაში მწუხარება ღრმა. იმისათვის, რომ შეუსაბამო თანმიმდევრულობა თავიდან ავიცილოთ, უბრალოდ, აღვნიშნავ, რომ გაზვიადება მატერიის მხოლოდ ერთიდან მეორე სფეროში გადაყვანას ემსახურება. აბსოლუტური უმანკოებისა და აბსოლუტური ბრალეულობის სინთეზი არა ესთეტიკური, არამედ მეტაფიზიკური მახასიათებელია.
სწორედ ეს არის ნამდვილი მიზეზი, თუ რატომ ეხამუშებოდათ ადამიანებს ქრისტეს ცხოვრების ტრაგედიად მოხსენიება; ადამიანი ინსტინქტურად გრძნობს, რომ ესთეტიკური სფეროები ამ თემას არ ამოწურავს; სხვა მხრივაც ცხადია, რომ ქრისტეს ცხოვრება იმაზე მეტს იტევს, რისი ახსნაც ესთეტიკური პირობებით ძალგვიძს, სახელდობრ, იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ეს პირობები თავის თავს ამ ფენომენში გამორიცხავს და შეუსაბამოდ წარმოდგება.
ტრაგიკული მოქმედება ყოველთვის შეიცავს ტანჯვის ელემენტს, ტრაგიკული ტანჯვა კი – მოქმედების ელემენტს; ესთეტიკური პრინციპი ფარდობითობაშია. აბსოლუტური მოქმედებისა და აბსოლუტური ტანჯვის იდენტობა ესთეტიკის ძალთა მიღმაა და მეტაფიზიკას განეკუთვნება. ეს იდენტობა სამაგალითოდაა ნაჩვენები ქრისტეს ცხოვრებაში. მისი ტანჯვა აბსოლუტური იმიტომ არის, რომ მოქმედებაა აბსოლუტურად თავისუფალი, მისი მოქმედება კი, თავის მხრივ – აბსოლუტური ტანჯვა, რადგან ის აბსოლუტური მორჩილებაა. ბრალეულობის ელემენტი, რომელიც მუდამ ნარჩენია, ამდენად, არ არის სუბიექტურად რეფლექსირებული და ეს ხდის მწუხარებას ესოდენ ღრმას.
ტრაგიკული ბრალეულობა სუბიექტურ ბრალეულობაზე მეტია, ის მემკვიდრეობითია. მაგრამ მემკვიდრეობითი ბრალეულობა, პირველცოდვის მსგავსად, სუბსტანციური სფეროა და მწუხარებას უფრო ღრმას სწორედ ეს სუბსტანციურობა ხდის. სოფოკლეს სახელგანთქმული ტრაგიკული ტრილოგია – „ოიდიპოსი კოლონოსში“, „ოიდიპოს მეფე“ და „ანტიგონე“, არსებითად, აღძრავს ჭეშმარიტ ტრაგიკულ ინტერესს. მაგრამ მემკვიდრეობითი ბრალეულობა დამნაშავედ ყოფნა-არყოფნის თვითწინააღმდეგობას შეიცავს. კავშირი, რაც ინდივიდუალურ ბრალეულობას ქმნის, სწორედ ღვთისმოსაობაა, მაგრამ ბრალეულობას, რომელსაც ის თავის თავზე იღებს, ყველა შესაძლო ესთეტიკური იდუმალება გააჩნია. მაშ, იმის დასკვნაც შეგვიძლია, რომ ადამიანები, რომლებმაც ღრმა ტრაგედია განავითარეს, ებრაელები იყვნენ. მაშასადამე, როცა იაჰვეზე ამბობენ, რომ ის არის შურისმაძიებელი ღმერთი, რომელიც მამათა ცოდვებს მათ შვილებზე, მესამე და მეოთხე თაობაზე გადასცემს, ან როცა ძველი აღთქმიდან ის საშინელი წყევლა ჩაგვესმის, შეიძლება ვცდუნდეთ, რომ იქ ტრაგედიის მასალას დავუწყოთ მოძიება. თუმცა იუდაიზმი ამისათვის ზედმეტად ეთიკურადაა განვითარებული. იაჰვეს წყევლა, როგორი საშინელიც უნდა იყოს ის, ყველაფრის მიუხედავად, სამართლიანი სასჯელია. რაც შეეხება საბერძნეთს, იქაურ ღვთაებათა რისხვას, ეთიკური ხასიათის ნაცვლად ესთეტიკური იდუმალება გააჩნია.
თავად ბერძნულ ტრაგედიაში ჩვენ დარდიდან ტკივილზე ერთგვარ გადასვლას ვაწყდებით და ამის მაგალითად აუცილებლად ფილოქტეტესი უნდა ვახსენო. ეს, ზუსტი გაგებით, ტანჯვის ტრაგედიაა, მაგრამ აქაც, სუფევს ობიექტურობის მაღალი დონე. ბერძენი გმირი თავის ბედისწერაში განისვენებს, ბედისწერა უცვლელია, სათქმელიც მეტი არაფერია. ეს მამოძრავებელი ძალა ტკივილს დარდის ელემენტით ამკობს. პირველი ეჭვი, რომლითაც ტკივილი ჭეშმარიტად იწყება, არის: რატომ გადამხდა ეს თავს? რატომ არ შეიძლება ყველაფერი სხვაგვარად მომხდარიყო? უთუოდ, სიმართლეა, რომ ფილოქტეტესში ნამდვილად არის რეფლექსიის მაღალი ხარისხი (ეს ის რაღაცაა, რაც ამ ნაწარმოებს ყოველთვის გამოარჩევდა და უკვდავი ტრილოგიისგან არსებითად განსხვავებულს ხდიდა): ტკივილში არსებული შინაგანი წინააღმდეგობის ოსტატური გამოსახულება, რომელიც ასეთ ღრმა, ადამიანურ ჭეშმარიტებას მაშინაც შეიცავს, როცა ობიექტურობა კვლავაც ინარჩუნებს მთლიანობას. ფილოქტეტესის რეფლექსია საკუთარ თავში არ შთაინთქმება და რომ ჩივის, ეს ტიპურად ბერძნულია, რადგან არავის ესმის მისი ტკივილისა. რა თქმა უნდა, ამაში არის გასაოცარი ჭეშმარიტება, მაგრამ ამასთან მხოლოდ აქ ჩანს სხვაობა მის ტკივილსა და რეფლექსიურ ტკივილს შორის, რომელსაც საკუთარ ტკივილთან ყოველთვის მარტო დარჩენა სურს, რათა ახალი ტკივილი განმარტოების ტკივილში ეძიოს.
ჭეშმარიტად ტრაგიკულ მწუხარებას ბრალეულობის ელემენტი ესაჭიროება, ჭეშმარიტად ტრაგიკულ ტკივილს კი – უბრალოების ელემენტი. ჭეშმარიტად ტრაგიკულ მწუხარებას გამჭვირვალობის ელემენტი სჭირდება, ჭეშმარიტად ტრაგიკულ ტკივილს კი – გაუმჭვირვალობისა. ვფიქრობ, ეს საუკეთესოდ გამოხატავს იმ დიალექტიკას, რომელშიც დარდისა და ტკივილის სფეროები ერთმანეთს ეხმიანება, და იმ დიალექტიკასაც, რომელიც თანდაყოლილად დამახასიათებელია ტრაგიკული ბრალეულობის ცნებისათვის.
© სიორენ კირკეგორი – ან/ან: ნაწყვეტი ცხოვრებიდან (ნაწილი პირველი)
